ოქტომბერი 2024

ნანა აბულაძე ქვიარ და ფემინისტურ ლიტერატურაზე

ნანა აბულაძე თანამედროვე ქართველი ავტორია, რომლის ლიტერატურული დებიუტიც სულ რამდენიმე წლის წინ შედგა რომანით “აკუმი”. წიგნი ინტერსექსი ადამიანის გამოცდილებაზე გვიამბობს. „აკუმს“, რომელმაც ქვეყნის ორი მთავარი ლიტერატურული პრემია − „საბა“ და „თავისუფალი ლიტერა“ მიიღო, მალევე მოჰყვა მისი მეორე წიგნი, „ახალი აღქმა“, სადაც ავტორი ბიბლიის პერსონაჟი ქალების ისტორიების ერთგვარ გადააზრებას გვთავაზობს. სულ ახლახან გამოიცა ნანა აბულაძის მესამე წიგნი − „მეორე სქესი“, სადაც ის მარიამ გარიყულის და მიხეილ ჯავახიშვილის შემოქმედების კვალდაკვალ ცდილობს ქართული ფემინისტური ლიტერატურის მიმოხილვას.

გთავაზობთ ინტერვიუს ნანა აბულაძესთან, რომელიც წერის გამოცდილებაზე, თანამედროვე ქართულ ლიტერატურაში მიმდინარე პროცესებზე და ქვიარ/ფემინისტურ ლიტერატურაზე თავის დაკვირვებებს გვიზიარებს:

როდის დაიწყე წერა და როგორ გაჩნდა „აკუმი“?

მოთხრობების წერა თინეიჯერობის ასაკში დავიწყე, მაგრამ მანამდე დღიურს ვწერდი, “აკუმის” გაჩენა ბევრად გვიანდელი ამბავია, მაშინ ოდნავ უფრო მოცულობით ტექსტებთან მუშაობის მცირე გამოცდილება უკვე მქონდა. „აკუმის“  იდეა გაჩნდა სხვა წიგნის კითხვისას, რომელიც საერთოდ არ უკავშირდება გენდერსა და ქვიარ თემატიკას. ეს არის თეოლოგიური ნაშრომი, იოსებ ათონელის, ბერის პირადი წერილები თავისი სულიერი შვილებისადმი, სადაც ერთ-ერთი მონასტრის იღუმენიას  ესეთ რამეს წერს:  მე თქვენ ზუსტად ისე გარიგებთ, როგორც ჩემს ძმებს, იმიტომ, რომ სქესი მხოლოდ გამრავლებისთვის არსებობს, ჩვენ ამაზე უარი ვთქვით და არ არსებობს არანაირი ქალის და კაცის სულიო. ეს რომ წავიკითხე, ვიფიქრე, რა იქნებოდა ადამიანი სქესის გარეშე რომ დაიბადოს, მალევე მივხვდი, რომ ეს მხატვრული ტექსტის იდეა იყო, უფრო რომანის და უნდა გამერკვია, რას ნიშნავდა სქესის გარეშე დაბადება. ჩემს დეიდაშვილს, რომელიც ექიმია, ვთხოვე ლიტერატურა მიეთითებინა ნაყოფის განვითარების ეტაპებზე და ჰორმონების მოქმედების მექანიზმზე. წერა მაშინვე არ დამიწყია, იმ პერიოდში ცოტა დაბნეული ვიყავი − მქონდა სამსახური, უნივერსიტეტი ახალი დამთავრებული და არ ვიცოდი, რა უნდა მეკეთებინა. რაღაც დრო რომ გავიდა, ვიგრძენი, რომ პერსონაჟები ჩანს, მოქმედების სივრცე ჩანს და დასაწყისიც ვიცი, წამოვედი სამსახურიდან, წავედი სოფელში და პირველი 30 გვერდი იქ დავწერე, პარალელურად სამედიცინო ლიტერატურას ვსწავლობდი, აღმოჩნდა, რომ ეს კონკრეტული მდგომარეობა, რაზეც მე ვწერდი, რეალურად არ არსებობდა, ამიტომ უნდა გამომეგონებინა, ბევრი უნდა მეშრომა, რომ ეს ყველაფერი დამაჯერებელი ყოფილიყო.

არსებობს თუ არა ქართული ქვიარ და ფემინისტური ლიტერატურა და როგორია ის? როგორი ხასიათი აქვს და როგორ ხედავ მის განვითარებას?

ქართული ქვიარ და ფემინისტური ლიტერატურა ნამდვილად არსებობს, ამის თქმა დანამდვილებით შეგვიძლია, განსხვავებით სხვა ჟანრებისგან, მაგალითად, ქართული ჰორორის ტრადიციაზე ვერ ვისაუბრებთ, მაგრამ ქვიარ ლიტერატურა ნამდვილად არსებობს და შეგვიძლია ფესვებიც მოვძებნოთ, თან იმ ავტორებთან, რომელთაგან ამას ნაკლებად ან საერთოდ არ ველოდებით. მაგალითად, ტიციან ტაბიძეს აქვს ასეთი მოთხრობა „ამორძალები“, იქ არის ორი ქალის სიყვარულის ხაზი და საერთოდ ძალიან ფემინისტური მოთხრობაა. ეს უჩვეულო ამბავია, რაც შეიძლება იმით ავხსნათ, რომ  მოდერნიზმის ეპოქაში რაღაც ლიტერატურული კონვენციები დაიმსხვრა და ამან თემატურ გადახალისებასაც ხელი შეუწყო. ტიციან ტაბიძეს ვიცნობთ, როგორც პოეტს, და ნაკლებად ველოდებით მისგან მოთხრობის ჟანრის აღებას და ამ თემის განვითარებას. მეორე ჩემი აღმოჩენა იყო ეკატერინე გაბაშვილს ანდროგინი პერსონაჟი ერთ-ერთ ნაკლებად ცნობილ მოთხრობაში, რომელსაც ჰქვია „მონასტრის კიდეთა შორის“ და როცა წავიკითხე, ვერ გავიხსენე უფრო ადრინდელი შემთხვევა ანდროგინი პერსონაჟისა ქართულ ლიტერატურაში და ვერც ის გავიხსენე, რომელიმე სხვა მწერალ ქალს ეს თემა რამენაირად გაეშალა მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში. რაც შეეხება ფემინისტურ ხაზს, აქ უფრო ბევრი ავტორი წერდა, განსაკუთრებით ქალები, ეკატერინე გაბაშვილის შემდეგ გამოვყოფდი მარიამ გარიყულს და ანასტასია ერისთავ-ხოშტარიას, მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში − ანა მხეიძეს და ქეთი ნიჟარაძეს. მგონია, რომ ეს ავტორები დავივიწყეთ და დღევანდელი ქალი მწერლები მათ ტრადიციებზე არ დგანან, რადგან ისინი შედარებით გვიან აღმოვაჩინეთ და გამოვიტანეთ დღის სინათლეზე. თავიანთი ეპოქის მიუხედავად, ისინი წერენ მამაცურად, ძალიან თამამად ლაპარაკობენ ქალის სხეულზე და სექსუალობაზე, ქეთი ნიჟარაძის შემთხვევაში გვხვდება თინეიჯერი გოგონას განცდები, აბორტის თემაც შემოდის, ანა მხეიძე ბევრს წერს დედობის ამბივალენტურობაზე.

რას ამბობს ქართული ლიტერატურა? როგორია შენი დაკვირვება? ბოლო 10-15 წელიწადში გამოცემული წიგნები ერთ დიდ წიგნად რომ ვაქციოთ, როგორი იქნებოდა ის, საითკენაა მიმართული ქართველი ავტორის გონება?

თანამედროვე ქართული ლიტერატურა ფორმის თვალსაზრისით არის ძალიან ეკლექტური, როცა ამაზე ვფიქრობ, ძალიან მიჭირს ერთი პასუხის გაცემა, თითქოს ყველაფერი არის: პოსტმოდერნისტული ჩანართები, ცოტა მოდერნიზმის ელემენტებიც, ავანგარდიც, განსაკუთრებით პოეზიაში. თემატურად ერთი ვიტყოდი, რომ არის სოციალური აქცენტები, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია, ეს აქცენტები გვხვდება ჩემი თაობის მწერლებში. ბოლო პერიოდში ხშირად შევხვდებით საბჭოთა წარსულის გადააზრების მცდელობებს და ზოგადად, წარსულის გააზრების მცდელობებს, რამდენიმე წიგნია ამ მიმართულებით, კარგიც, საშუალოც და ნაკლებად კარგიც. ამასთან ერთად, ლიტერატურა გენდერულად უფრო მგრძნობიარე გახდა, განსაკუთრებით, თამთა მელაშვილისა და ანა კორძაია-სამადაშვილის დამსახურებით. შევხვდებით აგრეთვე ენობრივ ექსპერიმენტებსაც, სტილიზაციის მხრივ, მაგალითად, რასაც  აკა მორჩილაძე აკეთებს. გვაქვს ასევე მეოცე საუკუნის პროზის გაგრძელებაც, მაგალითად, ირაკლი სამსონაძე. პოეზიაში აბსოლუტურად სხვა სურათია და ჭირს განზოგადება, ერთი კი შეიძლება ითქვას, რომ ქართული თანამედროვე პოეზია, ზოგადად, მოდერნიზმის მემკვიდრეობაზე დგას, თუმცა არიან პოეტები, რომლებიც კონვენციური ლექსის მიმართულებითაც მუშაობენ და ცდილობენ ახალი ფორმა გამონახონ. თუმცა, ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ქართულ ლიტერატურას პოეზიაში უფრო დიდი ტრადიცია აქვს, ვიდრე პროზაში, შესაბამისად აცდენა ამ ორ ჟანრს შორის განვითარების მხრივ სრულიად ნორმალურია.

როგორია მკითხველი, მისი განვითარება და ევოლუცია?

ერთი ტენდენცია, რაც დღესაც შეინიშნება, არის ის, რომ დიდი ნაწილი მკითხველის ჩარჩა რეალიზმის მოთხოვნებში. “შაშვი, შაშვი, მაყვალის” გამოცემის შემდეგ ატყდა ერთი ამბავი იმაზე, თუ როგორ იყენებს ავტორი ცუდ სიტყვებს.  მოთხოვნა, რომ ტექსტი უნდა იყოს მორალურად და ეთიკურად სწორი, რეალიზმის ეპოქის გამოძახილია.  ტექსტის ასეთი წაკითხვაც, რომ რასაც კითხულობ, ყველაფერი უნდა ემთხვეოდეს იმას, რასაც ხედავ, − ესეც რეალიზმის ეპოქის მოთხოვნაა. მგონი, ეს ყველაფერი დაგვმართა საბჭოთა კავშირის პერიოდში მიმდინარე მოვლენებმა, როცა  ლიტერატურის ბუნებრივი განვითარების გზა სოცრეალიზმით ჩაწყდა. ჩვენი ლიტერატურა ბუნებრივი გზით რომ წასულიყო, მკითხველი ადვილად გაიგებდა სხვა ტიპის ტექსტებსაც. თუმცა, სასიხარულოა ის, რომ ახალ თაობაში ეს ძალიან სწრაფად იცვლება, ჩემი ასაკის და ჩემზე ახალგაზრდა ავტორები ძალიან ბევრს კითხულობენ, ითარგმნება უამრავი ლიტერატურა, შემოდის თინეიჯერებისთვის განკუთვნილი წიგნები, რომლებიც ეხმარებათ უფრო ფართო თვალსაწიერი ჰქონდეთ − ეს  ერთ-ერთი მახასიათებელი ქართველი მკითხველისა, რომელიც თვალში მხვდება და რომელიც მაშინ გამოიკვეთება, როცა ისეთი ტექსტი გამოიცემა, რომელიც რაღაც ისეთ ნორმას არღვევს, რაც მათ წარმოდგენაში არსებობს.

რის დანაკლისს გრძნობ ყველაზე მეტად ქართულ ლიტერატურაში?

ყველაზე დიდი დანაკლისი ქართულ ლიტერატურაში, ჩემი აზრით, მაინც ჟანრობრივი ლიტერატურის ნაკლებობაა. ამერიკის ნებისმიერ წიგნის მაღაზიაში რომ შეხვიდე, ნახავ, რომ იქ ჰორორის, სამეცნიერო ფანტასტიკის, ფენტეზის, სასიყვარულო რომანების  ცალ-ცალკე თაროებია,. ჩვენთან ეს არ არის, მესმის, რატომაც ვერ ხდება ეს ჩვენთან, ძალიან ბევრი ფაქტორი მოქმედებს იმაზე, რას და როგორ დაწერს მწერალი, მაგრამ მაინც ძალიან მაკლია. თუმცა მაინც არიან ავტორები, რომლებიც ერთგულად ემსახურებიან ერთ ჟანრს. ნატო დავითაშვილი ფენტეზის ჟანრში მუშაობს, თუმცა თუ ზოგად სურათს გადავხედავთ, ეს მაინც გამონაკლისად რჩება. ამასთან ერთად მაკლია გლობალური პერსპექტივა, თითქოს ტექსტების უმეტესობა ლოკალური პერსპექტივიდან უტრიალებს ისევ ლოკალურ პრობლემებს, რაც ცუდი კი არ არის, საჭიროა ასე წერა, თუმცა სხვანაირადაც შეიძლებოდა და უფრო მეტი მრავალფეროვნება გვექნებოდა.

რამდენიმე თვის წინ აკა მორჩილაძის ერთ-ერთი საჯარო წერილის გამოქვეყნების დროს, მის მიმართ გაისმა ერთგვარი საყვედური, თითქოს როგორც მწერალი მხოლოდ ლოკალურ სივრცეში, ქართველი მკითხველისთვისაა საინტერესო და მის წიგნებს არა აქვს პოტენციალი საერთაშორისო, უფრო ზუსტად, დასავლეთის მკითხველი დააინტერესოს. რა განაპირობებს ამ მოთხოვნას ავტორის მიმართ და შენი აზრით, რამდენად სამართლიანია ავტორის შეფასება ამ კრიტერიუმით? (შეიძლება თუ არა იგივე საყვედური, ვთქვათ, ისმაილ კადარეს მიმართ გაჩნდეს ან ნებისმიერი სხვა პატარა ქვეყნის მწერლის მიმართ)

ჩემი აზრით, კონკრეტულად აკა მორჩილაძის მიმართ ეს საყვედური სრულიად უსამართლოა, რადგან ზუსტად ის არის ერთ-ერთი მწერალი, რომელიც ცდება ლოკალურ პერსპექტივას. პირიქით, მგონია, რომ რაც აკა მორჩილაძემ გააკეთა, არის ამ ქართული ნიადაგის აღება და შერევა ევროპულ, პოსტმოდერნისტულ ხერხებთან. აკა მორჩილაძის ტექსტები თან ბუნებრივად ზის ქართულ ლიტერატურულ ტრადიციებში და ამავდროულად, უხსნის გზას რაღაც ახალი ტრადიციის ჩამოყალიბებას. ლოკალურობის საფრთხე მხოლოდ იმ კუთხით არსებობს, რომ სტილიზებული ტექსტების თარგმნა სხვა ენებზე ძალიან ძნელია, მაგალითად, „სანტა ესპერანსას“ მრავალხმიანობა დიდი ალბათობით თარგმანში დაიკარგება ნაწილობრივ მაინც, მაგრამ თარგმანი ყოველთვის ასეთია და ყოველთვის რაღაც იკარგება. თუმცა არიან მწერლები, სხვადასხვა ქვეყნის მწერლები, რომლებსაც ძალიან სპეციფიკური ენა აქვთ და ამის გამო მათ მიმართ საყვედური ნამდვილად უსამართლოა. პირიქით, ეს ღირსებაა, ისეა მორგებული მშობლიურ ენას და ისეთი რაღაცები იპოვა ამ ენაში, ისე ფლობს ამ ენას, რომ სრულად არის რეალიზებული მისი სამწერლო პოტენციალი. რა თქმა უნდა, ანალოგიური პრობლემა ექნება ყველა პატარა ქვეყნის ლიტერატურებს, იმიტომ რომ, ცოტა ადამიანი ლაპარაკობს მათ ენაზე, რთულია მათი თარგმნა, თვითონაც ვერ თარგმნიან ბევრ უცხოელ ავტორს და შესაბამისად, გაცვლა-გამოცვლა ისეთი ინტენსიური არ არის, როგორც გერმანულენოვან ქვეყნებს შეიძლება ჰქონდეთ ერთმანეთში. მაგალითად, ავსტრიული, გერმანელი, შვეიცარიელი ავტორები ერთ ენაზე წერენ და მიუხედავად იმისა, რომ სრულიად სხვადასხვა კულტურის ქვეყნები არიან, თარგმანი მათ არ სჭირდებათ, შეუძლიათ ამის გარეშეც გაეცნონ ერთმანეთის ტექსტებს, მაგრამ ჩვენ აუცილებლად უნდა ვთარგმნოთ. ამასთან ერთად, ჩვენთან არ არის ჩამოყალიბებული ინდუსტრია, წერა პროფესია არ არის, შემოქმედებითი წერის სკოლები არ გვაქვს და ყველა მწერალმა არ იცის რამდენიმე უცხოური ენა, რომ დედანში იკითხოს სხვადასხვა ტექსტი, იმაზე რომ არაფერი ვთქვათ, რომ რეზიდენციებში, ფესტივალებზე თავისუფლად იარონ. ასეთი გაცვლის გარეშე კი რთულია გლობალური  ხედვის ჩამოყალიბებას.

ერთ-ერთ საავტორო სტატიაში საუბრობ ქართული ენის, როგორც მცირერიცხოვანი ერის ენის პრობლემაზე, უზიარებ მკითხველს შენს გამოცდილებას, სვამ საინტერესო აქცენტებს და ხაზს უსვამ სხვა ენების ზეგავლენას ქართულ ენაზე, როგორია ქართული ენა დღეს, რა ცვლილებებს განიცდის და სწორია თუ არა ამ ცვლილებების ცალსახად უარყოფითად შეფასება? (მაშინ როცა ვიცით, რომ ენა ყოველდღიურად განიცდის ცვლილებას და ეს პროცესი გარდაუვალია)

მთავარი გავლენა ამერიკანიზაციაა, ამას ყველა ენა ასე თუ ისე განიცდის, თუმცა, სხვა ენებთან შედარებით, ჩვენ  ნაკლები რესურსი გვაქვს წინააღმდეგობის გასაწევად. ერთი, რასაც ვაკვირდები, არის ის, რომ ენა ღარიბდება, ლექსიკურადაც და სინტაქსური კონსტრუქციებიც იცვლება, რაც, როგორც ლინგვისტები ამბობენ, ბევრად საგანგაშოა, ვიდრე ლექსიკური ცვლილება, რადგან ლექსიკურ ცვლილებებს ენა რაღაცნაირად მოინელებს ხოლმე, რაღაც სიტყვები დარჩება შემოტანილი, რაღაც სიტყვებს უბრალოდ არ მიიღებს, სინტაქსი კი ენის ერთგვარი ხერხემალია, ის აირეკლავს იმას, თუ  როგორ აზროვნებს ერი, სიტყვებს როგორ აწყობს წინადადებას და აქ უფრო რთულადაა საქმე. მგონია, რომ ქართული ენა ციფრულ სივრცეში  უფრო აქტიურად უნდა გადავიდეს,  იქნება ეს მონაცემთა ბაზების შექმნა თუ იმის ხელშეწყობა, რომ ხელოვნური ინტელექტი ამეტყველდეს ქართულად. ეს გადარჩენის ერთადერთი გზაა, ყველაფერი გადადის ციფრულ სივრცეში და იმისთვის, რომ ქართული ენა კონკურენტუნარიანი იყოს ისიც უნდა ინტეგრირდეს ციფრულ სივრცეში სრულყოფილად.

პროპაგანდის ახალ კანონს რომ შევეხოთ, რას ნიშნავს ეს კანონი ქართული ლიტერატურისთვის, რამდენად შესაძლებელია ჩვენს საუკუნეში ცენზურის დაანონსება და რა პრობლემებს შეუქმნის ის ქართველ ავტორებს თუ ლიტერატორებს?

ცენზურა არის ღიად და ამას არავინ უარყოფს, როგორც კი ეს კანონპროექტი გამოაქვეყნეს, პირდაპირ ეწერა, რომ ხელოვნების ნებისმიერი ნაწარმოები, რომელიც შეიცავს ლგბტ+ თემატიკას ან ინცესტს, შეიძლება აიკრძალოს ან ცენზურა დაედოს გარკვეულ სცენებს/მონაკვეთებს. არ ვიცი, რამდენად განხორციელებადია ეს კანონი, თუმცა ამ ინიციატივამ რომ დღის სინათლე და რამდენიმე მოსმენა გაიარა, უკვე ძალიან საგანგაშოა და ძალიან დიდი უკან გადადგმული ნაბიჯია ჩვენი ქვეყნის განვითარების გზაზე, რადგან ეს არ ეხება მხოლოდ თანამედროვე ლიტერატურას, ეს ეხება ლიტერატურას მთლიანობაში და შეიძლება აკრძალვის ქვეშ მოექცეს ძალიან ბევრი კლასიკური ნაწარმოები. ამასთან დაკავშირებით ნასტასია არაბულს ჰქონდა გამოქვეყნებული სტატია “რადიო თავისუფლებაზე”, სადაც რამდენიმე მწერალს აზრი გვკითხა, ჩვენ ჩამოვუთვალეთ, რა შეიძლება აიკრძალოს და აღმოჩნდა, რომ შესაძლოა, მთელი ანტიკური ლიტერატურა ასაკრძალ სიაში მოხვდეს, იქ იქნება ვირჯინია ვულფის, თომას მანის და სხვა კლასიკოსი ავტორების ტექსტები. ეს თუ მართლა მოხდა, ლიტერატურის განვითარებას დააზარალებს, მაგრამ დააზარალებს მკითხველებსაც − თუ ეს წიგნები გაქრა და ვეღარ წავიკითხეთ, ვეღარ განვვითარდებით. ძალიან ბუნდოვანია ეს ჩანაწერი და შეიძლება მისი შინაარსი ისე გააფართოო, რომ ნებისმიერ, ერთი შეხედვით, უწყინარ ფილმს და წიგნს მოედავო და აკრძალო. ეს ნიშნავს, რომ ისევ ისე ჩავიკეტებით, როგორც საბჭოთა კავშირში, როცა მოწყვეტილები ვიყავით დანარჩენ ცივილიზებულ სამყაროს. ჩვენ ხომ შევთანხმდით, რომ ეს ცუდია და ამან დაგვაზარალა, რომ ეს არ უნდა ხდებოდეს. ამასთან ერთად, პრობლემები შეექმნება ქართულ საგამომცემლო სექტორსაც, თუ მათი საქმიანობა სხვების მიერ გაკონტროლდება.

ამ ეტაპზე რით ხარ დაკავებული, მუშაობ ახალ წიგნზე?

ვმუშაობ ახალ წიგნზე, თუმცა არ ვიცი, რა გამოვა, მინდოდა მოთხრობების კრებული დამეწერა, ჰორორის ჟანრის მოთხრობების კრებული, თუმცა პირველი მოთხრობა რომანის გზაზე წავიდა, მიჭირს მისი ხელოვნურად შემოკლება და მივყვები ამ გზას. ბევრი რამეა, რასაც ამ ტექსტში პირველად ვაკეთებ და ძალიან მეშინია, როგორ დავძლევ ამ სირთულეებს: შინაარსობრივსაც, ფორმალურსაც და ენობრივსაც. ამასთან ერთად, მინდა სწავლის გაგრძელება, აკადემიურ საქმიანობასაც ვეწევი და ველოდები ჩემი ერთი პუბლიკაციის, საკონფერენციო მოხსენების დაბეჭდვას.